انتخابات ریاست جمهوری و شوراهای اسلامی شهر و روستا امسال به سبب ایفای نقش پررنگ اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی در کشور متفاوت با دوره‌های پیش برگزار شد. از جمله مهمترین تفاوت‌های آن تمرکز بیشتر کاندیداها و طرفدارانشان بر تبلیغات و البته تخریب‌های مجازی بود.این انتخابات حاوی نقاط مثبت و منفی فراوانی بود که عدم اختلال در اینترنت ضمن برگزاری انتخابات، مثبت‌ترین رخداد آن بود و از سوی دیگر عبور از بخشی از خطوط قرمز و تخریب‌های گسترده و بعضا سازمان‌یافته و بدون نظارت برخی کاندیداها از جمله نقاط تاریک آن شمرده می‌شود.
استفاده گسترده از قابلیت پخش زنده اینستاگرام و تلگرام در ضمن سفرهای استانی کاندیداهای ریاست جمهوری اینترنت و فضای مجازی را به رسانه‌ای قدرتمند تبدیل کرد که گاه حتی قدرت آن تنه به تنه شبکه‌های تلویزیونی می‌زد.
یکی دیگر از پدیده‌های اعجاب‌برانگیز این انتخابات اما برجسته شدن اشتباهات لفظی کاندیداها، برخی تناقضات در اظهارات و دستمایه طنز قرار گرفتن این موارد در مدتی کوتاه بود، به گونهای که در کمتر از چند ساعت این اشتباهات به تیتر اول شبکه‌های مجازی تبدیل می‌شد و در عرض چند ساعت روی صفحه میلیون‌ها گوشی موبایل به نمایش در می‌آمد.
از سوی دیگر فعالیت‌های گسترده اینترنتی از خروجی سایت‌ها گرفته تا لینک‌ها و مطالب به اشتراک گذاشته شده در شبکه‌های اجتماعی باعث شد تا بسیاری از خطوط قرمز رسانه‌ای کشور شکسته شود و آنچه در سالیان گذشته به سبب انتقال اخبار از مجاری رسمی مثل رادیو و تلویزیون و روزنامه‌ها گفته نمی‌شد به طرز عیان و بی‌پرده‌ای با مخاطبان مطرح شود. بدیهی است که رسانه‌های رسمی از چارچوب و دستورالعملی مدون بهره می‌برند و قبل از بررسی صحت مطلبی هرگز آن را منتشر نمی‌کنند که البته شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی فاقد چنین رویکردی هستند.
به عبارت دیگر **دایره خطوط قرمز پیدا و پنهان در فضای قانونی، عرفی و رسانه‌ای کشور، ظاهرا در فضای مجازی جابه‌جا و کمرنگ شده و مرزهایی جدید از خطوط قرمز ترسیم شد که با روند فعلی در آینده می‌تواند به مراتب فراخ‌تر نیز بشود.**
در دوره انتخابات ریاست جمهوری دوازدهم همانطور که انتظار می‌رفت سایت‌های سیاسی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفتند و میزان بازدید از آنها به بیشترین میزان رسید. در همین حال اما سایت‌های تخصصی، سرگرمی و غیرسیاسی موقتا با ریزش محسوس مخاطب مواجه شدند.
به منظور بررسی دقیق‌تر کم و کیف وضعیت و تاثیر ارتباطات بر انتخابات و فضای مجازی و سایه‌روشن‌های آن، در گزارش حاضر به تحلیل موشکافانه بالا و پایین آنچه در ایام انتخابات کشورمان گذشت، می‌پردازیم.
کاهش تبلیغات کاغذی کاندیداها
یکی از جالب توجه‌ترین اتفاقات انتخابات ۹۶ کاهش چشمگیر تبلیغات کاغذی و استفاده از تبلیغات در فضای مجازی خصوصا توسط طرفداران و کمپین‌های تبلیغاتی نامزدهای ریاست جمهوری بود.
البته پیش از این نیز انتخابات سال ۹۲ با کاهش محسوس تبلیغات کاغذی نسبت به انتخابات ۸۸ برگزار شده بود که گویای سیر نزولی تبلیغات کاغذی انتخابات در کشور است. در همین زمینه در سال ۹۲ دبیر سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا با ذکر این نکته که آمار دقیقی از میزان مصرف کاغذ در تبلیغات کاندیداها وجود ندارد گفت: برخی **بررسی‌ها نشان می‌دهد که در تبلیغات انتخابات ۹۲ مصرف کاغذ ۷۰ درصد نسبت به انتخابات سال ۱۳۸۸ کاهش یافته است.**
برخی برآوردها و مطالعات میدانی نیز نشان می‌دهد که میزان مصرف کاغذ در انتخابات ۹۶ به طرز قابل ملاحظه‌ای نسبت به سال ۹۲ کاهش یافته و حتی به کمتر از نصف رسیده است.
توسعه ابزارهای دسترسی به فناوری اطلاعات در سال‌های اخیر و وجود ۳۷ میلیون کاربر اینترنت که ۲۸ میلیون آنها کاربران اینترنت پرسرعت هستند موجب شده که مشاوران کاندیداها و کمپین‌های تبلیغاتی آنها این فضا را برای تبلیغات مناسب تشخیص دهند. علاوه بر این از آنجایی که معمولا در هر خانه‌ای حداقل یک نفر به اینترنت پرسرعت دسترسی دارد عملا دایره نفوذ اینترنت در ایران بسیار بالاتر از ۳۷ میلیون کاربری است که عنوان می‌شود.
بر اساس اعلام دبیر شورای‌عالی فضای مجازی در تلگرام بین ۱۵۰ تا ۱۶۰ هزار کانال به زبان فارسی فعالیت می‌کنند که ۱۱ هزار مورد از این کانال‌ها بالای ۵ هزار نفر عضو دارند. تعداد کاربران ایرانی تلگرام چیزی بیش از ۲۴ میلیون برآورد می‌شود و اینستاگرام نیز در کشورمان چیزی نزدیک به ۱۴ میلیون عضو دارد.
همینطور که این آمار گویا است تعداد کاربران اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر شاید حتی رکورد میزان مخاطبان تلویزیون و رادیو را نیز شکسته باشد، کما این که براساس آخرین آمار مرکز آمار کشور، تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی در ایران در سه سال گذشته سه برابر شده است و با توجه به حضور گسترده ایرانیان در اینترنت طبیعی است که نامزدها نیز تبلیغ در فضای مجازی را به تبلیغات چاپی پرهزینه ترجیح دهند.
**یکی دیگر از نکات مثبت تبلیغات اینترنتی اما ماندگاری آن است که باعث می‌شود کاندیداها آن را به تبلیغات کاغذی که به سرعت و راحتی دور انداخته می‌شود، ترجیح دهند. **
سطحی بودن برخی مطالب در شبکه‌های اجتماعی
اگرچه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به سبب حضور گسترده مردم در آنها محفل مناسبی برای تبلیغات هستند اما هیجان‌محور بودن فضای مجازی اجازه تحلیل‌های عمیق را می‌گیرد. کم نبودند کاربرانی که ترجیح می‌دادند در این فضا شاهد درگیری‌های لفظی، اظهارات تند و مسایل خنده‌دار حاشیه انتخابات و کاندیداها باشند و طبیعتا در چنین فضایی امکان نقد و تحلیل عمیق وجود نداشت.
مخاطبان اینترنت در عرصه انتخابات بیشتر برای یکدیگر کری‌خوانی می‌کنند و یا با انتشار کلیپی از اشتباهات لفظی نامزدها در پی ایجاد فضای هیجانی هستند. **در چنین فضایی جایی برای توجه به نقدهای بلندبالا و تحلیل‌های چند صفحه‌ای وجود ندارد و تمرکز تبلیغ‌کنندگان نیز در چنین فضایی صرفا جذب مخاطب بیشتر از طریق ارسال کلیپ‌های کوتاه و عمدتا طنزمحور بود.**
نباید فراموش کرد که در سال‌های اخیر با توجه به کاهش سرانه مطالعه، رفتار بسیاری از کاربران اینترنت در ایران تغییر کرده و اکثر کاربران تماشای فایل‌های ویدیویی و عکس‌هایی که حاوی پیامی خاص هستند را به خواندن مطالب طولانی و تحلیلی ترجیح می‌دهند به این ترتیب اقبال سایت‌های اشتراک ویدیویی و کانال‌های تلگرامی طنزمحور و بعضا زرد در کشورمان نیز به همین علت است.
سطحی بودن فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی اما از سوی دیگر گواهی بود بر پایین بودن سواد رسانه‌ای کاربران ایرانی. به همین دلیل نیز بود که هرچه فضای انتخاباتی تخریبی‌تر می‌شد و موج توهین و تخریب در آن شدت می‌گرفت میزان مراجعه به کانال‌ها و صفحاتی که این مطالب را منتشر می‌کردند بیشتر می‌شد. به جرات می‌توان گفت تاکنون انتشار این میزان توهین و تخریب در هیچ انتخاباتی اتفاق نیفتاده و به این میزان بی‌حرمتی و رد و بدل شدن الفاظ رکیک و به نوعی ترویج خشونت بین طرفداران نامزدها اتفاق نیفتاده است. درواقع فضای مجازی به دلیل عدم حضور فیزیکی و ناشناس ماندن افراد در طول انتخابات باعث شده بود عده زیادی به توهین و تخریب کاندیدای رقیب نامزد مورد علاقه خود بپردازند.
باید امیدوار بود که اضافه شدن درس “تفکر و سواد رسانه‌ای” به مقطع متوسطه که قرار است به زودی اجرایی شود و نیز افزایش آگاه‌سازی و فرهنگ‌سازی از طریق صدا و سیما و رسانه‌های گروهی در آینده بتواند تا حدی سواد رسانه‌ای کاربران ایرانی را ارتقا بخشیده و به بهبود وضعیت تبلیغات انتخاباتی در فضای مجازی بینجامد.
پدیده نوظهور هک انتخابات
اما در جریان انتخابات اخیر آمریکا که به پیروزی دونالد ترامپ منجر شد انتشار گسترده اخبار جعلی و کذب در اینترنت و خصوصا در شبکه‌های اجتماعی سبب شد که صحبت‌هایی از پدیده‌ای جدید به نام “هک انتخابات” مطرح شود.
آنطور که برخی از منابع مطرح کرده‌اند « نفوذ و تاثیرگذاری بر فرایند شکل‌دهی و تصمیم‌گیری رای‌دهندگان به کمک ابزارهای فناورانه اعم از اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی را “هک انتخابات” می‌نامند.»
در همین لحظه که شما در حال خواندن این سطور هستید عده زیادی از صاحب‌نظران آمریکایی بر این عقیده هستند که “دونالد ترامپ” با کمک دولت و سرویس‌های اطلاعاتی روسیه با انتشار حجم گسترده‌ای از اخبار جعلی و اطلاعات جهت‌دار در شبکه‌های اجتماعی، خصوصا در فیس‌بوک و توییتر، بر نتیجه انتخابات آمریکا اثرگذاری کرده‌اند.
البته “مارک زاکربرگ” مالک فیس‌بوک نیز با تایید انتشار گسترده اخبار جعلی به نفع ترامپ در فیس‌بوک در جریان انتخابات آمریکا، اقدام به اصلاح روند انتشار اخبار در این شبکه اجتماعی کرده است.
احتمال بروز هک انتخابات البته در جریان انتخابات فرانسه نیز مطرح شد و برخی خبرها حاکی از کلید خوردن هک انتخاباتی به زیان “امانوئل ماکرون” رییس جمهور منتخب فرانسه بود که البته نافرجام ماند.
این انتشار گسترده اخبار جعلی، تخریبی، بدون سندیت و دروغ البته در جریان انتخابات دوازدهم ما نیز روی داد. با این تفاسیر** باید از همین امروز نهادهای متولی به فکر بررسی احتمال هک انتخابات در انتخابات آینده باشند و تمهیدات لازم برای مقابله با آن را در نظر بگیرند، چراکه برخی شواهد و رفتارهای انتخابات اخیر نشان داد، امکان وقوع چنین رویدادی در آینده، به شکل مطلق منتفی نیست.**
ارتباطات لایو در شبکه‌های اجتماعی
باتوجه به محدود بودن زمان اختصاص یافته به هر یک از نامزدها در صدا و سیما از یکسو و حجم گسترده نشست‌های مطبوعاتی، سفرهای استانی و کنفرانس‌های خبری نامزدها از سوی دیگر طبیعی است که امکان پوشش زنده تمام این برنامه‌ها در تلویزیون وجود ندارد. با این همه اما امسال نامزدهای انتخابات خودشان را به تلویزیون و رادیو محدود نکردند و با استفاده از قابلیت پخش زنده شبکه‌های اجتماعی و بدون استفاده از صدا و سیمای ملی تصاویر زنده خود را به روی صفحات موبایل و تبلت میلیون‌ها ایرانی ارسال کردند.
پیش از تایید صلاحیت نامزدهای انتخاباتی این محمود احمدی‌نژاد بود که برای نخستین بار با پخش زنده مصاحبه مطبوعاتی خود از تلگرام و اینستاگرام به صورت همزمان تصاویر خود را به صورت زنده به گوشه و کنار ایران و جهان ارسال کرد.
اوج استفاده نامزدهای انتخابات از قابلیت پخش زنده اینترنتی اما به حضور همزمان روحانی و رییسی به مشهد بر می‌گردد که هر دو به صورت زنده برنامه سخنرانی خود در سفر به مشهد را روی آنتن اینترنت بردند.
**پخش زنده تصاویر از آن بابت بسیار با اهمیت تلقی می‌شد که حجم گسترده حضور طرفداران را به خوبی پیش چشم مردم به تصویر می‌کشید و البته شایبه دستکاری برای گسترده جلوه دادن جمعیت حاضر نیز مطرح نمی‌شد.**
قابلیت پخش زنده، کاربران زیادی را در جریان انتخابات با نظرات کاندیداها بیشتر آشنا کرد و برای کسانی که فرصت شرکت در برنامه‌های کاندیداها در شهرهای مختلف را نداشتند این امکان را فراهم کرد که از خانه یا محل کارشان صحبت‌های کاندیداها را بشنوند و با آنها و برنامه‌هایشان بیشتر آشنا شوند.
ممنوعیت ارسال پیامک‌های انبوه
وزارت ارتباطات در شب قبل از رای‌گیری با استناد به ممنوعیت تبلیغ در شب منتهی به انتخابات امکان ارسال پیامک‌های تبلیغاتی را مسدود کرد که این امر با واکنش دادستانی کل کشور مواجه شد. معاون قضایی دادستان کل کشور در امور فضای مجازی مسدود کردن سامانه‌های پیامکی را خودسرانه خواند و این کار را غیرقانونی دانست.
این مقام مسوول همچنین خاطر نشان کرد: به‌موجب قانون انتخابات تبلیغات انتخاباتی از ۲۴ ساعت قبل از شروع برگزاری انتخابات تا پایان انتخابات ممنوع است، لیکن کسی حق ندارد به بهانه جلوگیری از تبلیغات انتخاباتی خارج از موعد، ارتباطات پیامکی مردم را قطع کند.
دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه همچنین تاکید کرد: بایستی به‌جای جلوگیری از فعالیت ارسال سامانه‌های پیامک انبوه به آنها ابلاغ می‌کردند که تبلیغات انتخاباتی تا پایان انتخابات ممنوع است. ولی متاسفانه به‌جای این کار به‌طور خودسرانه جلوی فعالیت این سامانه‌ها را گرفته‌اند.
وزارت ارتباطات نیز اما در پاسخ با ارایه توضیحات تکمیلی در خصوص خبر قطع ارسال پیامک‌های انبوه تبلیغاتی و ارزش‌افزوده اعلام کرد که این کار به دستور ستاد انتخابات کشور صورت گرفته است.
واکنش فوق سریع به ابهامات و اتهامات
بی‌شک یکی از پدیده‌های نوین استفاده از ابزارهای ارتباطی در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ظهور یافت، واکنش فوق‌سریع تقریبا تمامی نهادهای دولتی به ابهامات و اتهامات مطرح شده در این دوره از انتخابات بود. این **واکنش‌ها به قدری سریع بود که در روزهای جمعه که زمان برگزاری مناظرات بود، گاه حتی در حین برگزاری مناظره، گویی روابط عمومی نهادهای دولتی در حالت آماده‌باش و دست روی کیبورد آماده پاسخ به ابهامات و اتهاماتی بودند که از سوی سایر رقبای انتخاباتی مطرح می‌شد،** به نحوی که در برخی موارد قبل از پایان مناظره‌ها و در سایر موارد پایان مناظره‌ها، پیامک تکذیب و توضیح دستگاه‌های مختلف به دست رسانه‌ها رسیده و در فضای مجازی نیز به سرعت منعکس می‌شد.
به عبارت دیگر قبل از خروج کاندیداها از محل مناظره، پاسخ یا تکذیبیه به دست ایشان رسیده و در اینترنت منتشر شده بود.
فارغ از درست یا نادرست بودن چنین اقدامی که برخی آن را تبدیل شدن دستگاه‌های دولتی به ستاد انتخاباتی تعبیر کردند و تشخیص آن به عهده مراجع ذی‌صلاح است، اما موضوع این نوشتار تاثیر ارتباطات نوین و شبکه‌های اجتماعی بر فرایند برگزاری انتخابات است که به خلق الگوها و تکنیک‌های جدید منجر شده است.
سرانجام نامعلوم ساماندهی کانال‌های تلگرامی
و در نهایت اینکه پیش از برگزاری انتخابات ساماندهی و شناسنامه‌دارکردن کانال‌های مجازی بالای ۵ هزار عضو با هدف جلوگیری از بی‌توجهی به مقررات کشور به ویژه در ایام انتخابات در دستور کار قرار گرفت.
بر اساس آخرین آمار ارایه شده از ۱۱ هزار کانال مشمول طرح، حدود ۸ هزار کانال اقدامات لازم را به عمل آوردند. در ایام منتهی به انتخابات نیز قوه قضاییه به ۱۰۰ کانال تلگرامی تذکر داد و در برخی موارد نیز شاهد برخورد و انسداد صفحات متخلف بودیم.
با این وجود اما حضور گسترده کانال‌های تلگرامی که از آنسوی آب‌ها هدایت می‌شدند و عمدتا از مخالفان نظام نیز هستند باعث شد که (مطابق پیش‌بینی‌ها) عملا ساماندهی در خصوص این گونه کانال‌ها اعمال نشود. **کانال‌هایی که هیچ خط قرمزی نداشته و هر گونه خبر جعلی، تحریف‌شده و تخریبی از تمامی مقامات و نهادهای کشور را منتشر می‌کنند.**
نکته دیگر آنکه برخی از کانال‌های مذکور به گونهای مشهود به تبلیغ یک نامزد یا جریان خاص و یا تخریب نامزدی دیگر در انتخابات پرداختند و باتوجه به حجم گسترده مخاطبان ایرانی که آنها را دنبال می‌کنند و نیز به‌اشتراک گذاشته شدن مطالب در سایر گروه‌های مختلف خانوادگی و دوستانه، عملا روی بخشی از رای‌دهندگان اثرگذاری داشتند. (اگرچه میزان این اثرگذاری به شکل دقیق قابل تایید و تخمین نیست.)
ارتباطات نوین و انتخابات
انتخابات دوازدهمین دوره ریاست جمهوری اما نشان داد که با پدیده‌ای نوین، فراگیر و تاثیرگذار بر توده‌های مردم مواجه هستیم که همچون هر ابزار و پدیده دیگری در زندگی، فرصت‌ها و تهدیدهای خاص خود را دارد.
در خصوص فرصت‌ها، امکان عرضه مستقیم برنامه کاندیداها، جذب آرا، امکانات تعاملی، دسترسی مستقیم، بی‌واسطه و آنی به کاندیداها و ستادهای انتخاباتی، پاسخ فوری به شبهات، دریافت بازخوردهای گسترده و فوری از سخنرانی‌ها و مناظره‌ها از سراسر کشور و حتی خارج از کشور از اقشار مختلف و بسیاری از امکانات دیگر از جمله فرصت‌های نهفته در ارتباطات اینترنتی است.
اما در مورد تهدیدها نیز امکان عرضه گسترده اخبار و اطلاعات جعلی، غلط و تحریف‌شده، ناتوانی در مدیریت گسترده فضای تخریبی در اینترنت و نگاه سنتی به این فضا، ناکارآمدی و فقدان تدابیر کافی و پیشگیرانه، امکان مداخلات خارجی و تاثیرگذاری بر افکار عمومی، از بین رفتن خطوط قرمز و حریم‌ها، هماهنگی برای اقدامات خارج از قانون برای برخی تجمعات و غیره نیز از جمله مهمترین تهدیدهای مستتر در شکل جدید ارتباطات در کشورمان محسوب می‌شود. (منبع:عصرارتباط)
